Sinir sisteminin fonksiyonel yapıları nöronlar yani sinir hücreleridir. Boyut ve şekil olarak çok farklı nöronlar bulunsa da uyarı üretimi ve iletimi hepsinin ortak özelliğidir. Yapısal olarak hepsi 3 bölümden oluşur: hücre gövdesi (soma), dendritler ve akson.
Hücre Gövdesi
Soma, nükleus ve diğer organellerin bulunduğu kısımdır. Hücre sitoplazmasında protein sentezinden görevli nissl cisimcikleri bulunur. Hücre şeklini ve özellikle akson çapını korumak için nörofilamentler bulunur.
GÖRSEL Nöronun temel kısımları
Dendritler
Dendritler hücre gövdesinden çokça dallanma yapmış olan uzantılardır. Böylece çok fazla alana uzanabilir ve çok fazla nöronla iletişim kurarlar. Bazı nöronlarda 10'dan daha az olabilirken bazılarında 1000'den fazla dendrit bulunabilir.
Diğer nöronlardan ya da duyusal reseptörlerden ileti almaktan sorumludurlar. Aldıkları iletileri somaya ulaştırırlar. Bu iletiler impuls üretilip üretilmeyeceğini yani akson boyunca elektriksel uyarının taşınıp taşınmayacağını belirler.
Akson
Aksonlar, dendritlerin aksine hücre gövdesinin kenarından çıkan ve diğer nöronlara uyarıyı taşımaktan görevli olan uzantıdır. Aksonun somadan çıkıntı yaptığı noktada ufak bir kalınlaşma vardır, buraya akson tepeceği denir.
GÖRSEL Miyelin kılıflı nöron
Dendritlerin aksine her nöronda yalnızca 1 akson bulunur ve boyları çok kısa olabileceği gibi 1 metreden uzun da olabilir. Her nöronda yalnızca 1 akson bulunmasına rağmen aksonlar yan dallanma yapabilir, buna akson kollaterali denir.
Aksonlar uç kısımlarında 10.000 kadar terminal dallanma yapabilir. Bu dallanmaların sonunda bulunan çok sayıdaki sinaptik uç birden fazla nöronün dendritiyle iletişim kurar. Akson ve dendrit arasındaki sinirsel iletişimin sağlandığı bu bölgelere sinaps adı verilir.
Sinaptik uçlarda nörotransmitter madde depolayan veziküller bulunur. Nöronun taşıdığı impuls akson terminaline ulaştığında nörotransmitter salımına sebep olur. Birçok nöron eş zamanlı olarak başka birçok nöron ile iletişim halindedir, birbirleriyle olan uyarıcı veya durdurucu iletişimi çeşitli nörotransmitter maddeler sayesinde gerçekleşir.
GÖRSEL Sinapsta nörotransmitter salımı
Miyelin Kılıf
PNS'de bulunan büyük aksonların yapısında yalıtkan olmayan ve aksonun tamamanı kaplamayan miyelin kılıflar bulunur. Bu yapıların arasında aksonun çıplak kaldığı kısımlara ranvier nodu adı verilir. Miyelin kılıflar uyarı iletiminin daha hızlı olmasını sağlar.
Çocuklar ilk doğduklarında aksonların miyelin kılıfları hala tamamen üretilmemiştir, bu sebeple sinir sistemi yetişkinlerdeki gibi efektif fonksiyon görmez. Çocuğun yürümeye başlamasıyla aksonlarda miyelinasyon süreci başlar ve ergenliğe kadar devam eder.
Nöronlar uyarıyı aldıkları ve taşıdıkları alana göre farklılık gösterir. Bu uyarı beyin içi bölgelerde taşınabilir, vücudunuzun bir bölgesinden spinal korda iletilebilir veya beyin ve spinal korddan dışarıya doğru iletilebilir.
Duyusal Nöronlar (Afferent Nöronlar)
Bu sinir hücreleri periferik alanlardan beyin ve spinal korda doğru uyarı taşır. Duyusal nöronların dendritlerinde reseptör sonlanmaları olabileceği gibi sonlanma olmayıp reseptör hücrelerle yakın ilişkide olabilir.
GÖRSEL Farklı nöron fonksiyonları
Vücudun içinde veya dışında meydana gelen herhangi bir değişim reseptör hücrelerin reseptör sonlanmalarını tetikleyerek uyarı oluşumunu sağlar. Bu uyarı duyusal nöronun dendritiyle algılanıp aksonu boyunca CNS'ye kadar taşınır. Bu duyusal girdi CNS nöronları tarafından işleme alınır ve değerlendirilir.
Ara Nöronlar (İnternöronlar)
Bu sinir hücreleri tamamen CNS içinde yer alır. Bu konumlarından ötürü duyusal ve motor nöronlar arasında yer alırlar. Duyusal girdiyi değerlendirirler ve uygun motor nöronları aktive ederek motor yanıtı oluştururlar.
Motor Nöronlar
Bu yapılar CNS'de üretilen uyarıyı spinal ve kraniyal sinirler aracılığıyla efektör organlara taşır. Efektör organ iskelet kaslarından veya endokrin bezlerden biri olabilir.
GÖRSEL Motor nöron ve uyardığı kas lifleri
Sonuç olarak; farklı şekle, boyuta ve fonksiyona sahip olan nöronlar bulunsa da hepsinin uyarılabilme ve iletim özelliği bulunur. Dendrit, nöronun diğer hücrelerden bilgi alan bol dallanmış bölümüdür. Soma, çekirdeğin ve organellerin bulunduğu hücre gövdesidir. Akson ise uyarının diğer dokulara iletiminden görevli boyutu 1 metreyi aşabilen uzantıdır. Akson en uç kısmında bir çok dallanma yapmıştır böylece bir çok hücre ile etkileşime geçebilir. Akson ve dendritler arasındaki sinapslara salınan nörtoransmitter maddeler sayesinde sinirsel iletişim sağlanır. Aksonun yapısında miyelin kılıf var ise iletim hızı ciddi oranda artar. Aksonda miyelin kılıfın kapatmadığı kısımlara ranvier nodu denir. Duyusal nöronlar dış çevre ve vücuttan bilgi toplayıp CNS'ye iletir, CNS internöronlarla bilgiyi kendi içinde işler, değerlendirir ve karar verir. En sonunda karara uygun motor fonksiyon devreye sokulur.
Konuya ilişkin bilginizi tamamlamak ve kendinize seviye atlatmak için önceki ve sonraki yazılara göz atmayı ihmal etmeyin. Linklere aşağıdan ulaşabilirsiniz.
SSPS - level up yourself
Bu ve sitemizde yer alan diğer yazılar SSPS spor ve sağlık bilimleri kütüphanesi kaynakları kullanılarak hazırlanmıştır.