Kas-iskelet sisteminde hareket ve stabilitenin sağlanması tendonlar kadar ligament, fasya ve kıkırdak yapılarının da uyumlu çalışmasına bağlıdır. Ligamentler eklemlerin stabilitesini korurken, fasyalar kasları ve organları sararak destek sağlar, kıkırdak ise eklem yüzeylerinde sürtünmeyi azaltır ve darbeleri emer.
Ligament (Bağ)
Ligamentler bir kemiği başka bir kemiğe bağlayan fibröz bağ dokudur. Anormal kemik hareketlerini sınırlar, güvenli hareket açıklığının (range of motion, ROM) korunmasını sağlarlar. Bu stabilizasyon görevi enerji harcanmadan yapıldığı için ekleme pasif stabilite verirler.
GÖRSEL Ayaktaki ligament yapıları
Ligament fibroblastları temel ligament hücreleridir ve ekstraselüler matriks üretiminden sorumludur. Tip 1 ve Tip 3 kolajen sentezi gerçekleştirerek ligamente yapısal özelliklerini kazandırırlar. Hareket ve dış yüke maruz kalma durumları bu hücreler tarafından algılanır ve ligamentin yeniden yapılanması uyarılır.
Ligamentler yapısından kolajenin çoğunluğu da tip 1'dir, bu yüzden gerilim streslerine oldukça dayanıklıdır. Tendondan tamamen farklı olarak oluşmuş olan çok yönlü kolajen yönü düzeni, ligamentin her türlü kemik hareketine karşı dayanıklı olmasına olanak tanır. Tip 1'den daha az oranda barındırdığı tip 3 kolajen, yaralanma dönemlerinde daha hızlı sentezlenir, devam eden süreçte tip 1 ile değiştirilir.
Ligament yapısında %5-10 oranında elastin bulunur. Bu değer tendona kıyasla daha yüksektir. Yine, proteoglikanlar ve glikozaminoglikanlar tendonlardan daha yüksek oranda ligament yapısında yer alır. Ligamentler bu sebeple daha fazla su tutar ve daha elastik özelliktedir.
GÖRSEL Omuz eklemi kapsülü
Ligamentler hareket esnasında pasif olarak destekler. Örnek olarak ön çapraz bağ, tibianın öne hareketini kısıtlayarak diz stabilitesini korur. Çok yüksek hareket kabiliyetine sahip omuz eklemi ise birden fazla ligament yapısının oluşturduğu eklem kapsülü sayesinde güvenli hareket etmektedir.
Fasya
Fasya çok çeşitli görevleri olan üç katmandan oluşan fibröz bağ dokudur. Süperfisyal fasya derinin hemen altındadır; vücuda esneklik vermenin yanında damar ve sinir yapılarına alan ve konum sağlar. Derin fasya, kasları ve kas gruplarını çevreler. Bu sayede koordiasyonu destekler ve kuvvetin etki alanını genişletir. Viseral fasya, iç organları çevreler, konumlarını kaybetmeden hareketlerine müsaade eder.
GÖRSEL Derin fasya: kasları saran
Fibroblastlar kolajen üretimini düzenler ve mekanik uyaranları algılayarak fasyal dokunun yeniden düzenlemesini sağlar. Miyofibroblastlar fasyanın sertleşmesini sağlar böylece kuvvet aktarımındaki başarı artar. Fasya sürekli olarak adaptasyon halindedir, düzenli uygulanan eklem hareketleri fibroblast aktivitesini artırarak sağlıklı bir fasya yaıpısını destekler.
Diğer yapılardaki gibi fasya matriksi mekanik özellikleri belirleyen ana bileşendir. Yüksek oranda tip 1 kolajen barındırır. Kolajen lifler kasların ve tendonların yönlerine paralel olarak organize olmuştur. Elastin ve diğer proteinler fasyal yapının su tutmasına, sürtünmeyi azaltmasına ve hasar görmeden uzayıp kısalmasını sağlar. Ancak hareketsizlik ve yetersiz sıvı alımıyla sertleşmeye ve esneklikte azalma görülebilir.
GÖRSEL Derin fasya: kas içi
Bir kas sadece kendi tendonlarıyla değil, aynı zamanda fasya aracılığıyla diğer kaslarla da bağlantılıdır. Koşma ve sıçrama gibi faaliyetlerde kuvvetin hem kas içi hem de kaslar arasında aktarılması hareketin daha verimli ve performanslı ortaya çıkmasını sağlar.
Kıkırdak
Kıkırdak yoğun bağ dokusundan oluşur, yapısında damar ve sinir barındırmaz. Eklem yüzeylerini kaplayarak kemikler arası sürtünmeyi azaltır, yük taşıma ve darbe emilimini sağlar. Damarsız yapısından ötürü beslenmesi sinovyal sıvıdan veya çevre dokulardan difüzyon ile gerçekleşir.
GÖRSEL Artiküler kıkırdağın pürüssüz yapısı
Hiyalin ya da artiküler kıkırdak vücutta en yaygın kıkırdaktır. Pürüssüz ve kaygan bir yüzeyi bulunur. Yüksek oranda tip 2 kolajen ve proteoglikan içerir, basınca karşı çok dayanıklıdır. Fibröz kıkırdak yapısı menisküslerde, intervertebral disklerde ve osteotendinoz kavşaklarda bulunur. Yüksek tip 1 kolajen, az proteoglikan içerir. Elastik kıkırdak ise (örn. kulak) yapısındaki yüksek elastin proteini sayesinde oldukça esnektir.
Kıkırdak dokusunun yalnızca %10'dan daha azlık bir bölümünü hücreler oluşturur. Kondroblastlar ve kondrositler bu düşük yüzdeyi oluşturan hücrelerdir. Kondroblastlar, kıkırdak matriksini sentezler (örn. tip 2 kolajen, proteoglikanlar). Gelişim ve onarım sürecinde görevlidir. Kondrositler (olgun hücreler), matriksin boşluklarında bulunur ve kendi mikro-ortamlarının devamlılığından sorumludur.
Kıkırdağın pürüssüz ve kaygan yapısı eklemde hareket eden kemiklerin sürtünmek yerine kayma hareketi yapmasını sağlar. Bu sayede eklemin hareket açıklığı da gelişir. Ek olarak, kıkırdak yapısındaki su içeriği eklem yük altına girdiğinde darbe emici ve dağıtıcı etki gösterir.
GÖRSEL İntervertebral disk: fibröz kıkırdak
Sonuç olarak,
Konuya ilişkin bilginizi tamamlamak ve kendinize seviye atlatmak için önceki ve sonraki yazılara göz atmayı ihmal etmeyin. Linklere aşağıdan ulaşabilirsiniz.
SSPS - level up yourself
Bu ve sitemizde yer alan diğer yazılar SSPS spor ve sağlık bilimleri kütüphanesi kaynakları kullanılarak hazırlanmıştır.